Chełmno nad Nerem

Lapidarium macew w Lesie Rzuchowskim, czerwiec 2012, fot. Mikołaj Smykowski

Były niemiecki nazistowski obóz zagłady w Chełmnie nad Nerem (Kulmhof am Nehr), zlokalizowany we wsi Chełmno nad Nerem (gmina Dąbie, powiat kolski), był pierwszym ośrodkiem natychmiastowej zagłady Żydów na terenie okupowanej Wielkopolski, która jako Kraj Warty (Reichsgau Wartheland) włączona została w 1939 roku w obręb III Rzeszy. Przeznaczeniem obozu była eksterminacja ludności pochodzenia żydowskiego zamieszkującej lokalne sztetle w Bełchatowie, Brześciu Kujawskim, Izbicy Kujawskiej, Kłodawie, Kole, Kutnie, Powierciu, Turku, Uniejowie, Włocławku oraz utworzone w 1940 roku, a częściowo zlikwidowane dwa lata później, getto łódzkie. Za datę rozpoczynającą Zagładę w Chełmnie przyjmuje się noc z 7 na 8 grudnia 1941 roku, kiedy to na teren dawnego majątku ziemskiego w Chełmnie nad Nerem przywieziono pierwszy transport Żydów z Koła. Działalność Kulmhofu była efektem kontynuacji nazistowskiej Akcji T4 oraz Programu Eutanazja wymierzonych nie tylko przeciwko mniejszościom etnicznym (przede wszystkim Żydom), lecz także osobom chorym umysłowo oraz niepełnosprawnym. Stała się etapem poprzedzającym Akcję Reinhardt oraz realizację procedur Zagłady w obozach Auschwitz-Birkenau, Treblince czy Bełżcu.

Terenami, na których testowano eksperymentalne metody zabijania i pozbywania się ciał ofiar, był Obóz Leśny (Waldlager Kulmhof) – zlokalizowany na terenie oddalonego od wsi Chełmno o cztery kilometry Lasu Rzuchowskiego. Na terenie Obozu Leśnego znajdują się najważniejsze pozostałości po okresie funkcjonowania ośrodka: pięć długich masowych grobów przecinających polany Lasu Rzuchowskiego, ruiny krematoriów wysadzonych przez uciekający personel obozowy, a także bliżej niezidentyfikowane miejsca rozsypywania prochów ofiar. Dzisiejszy krajobraz Lasu Rzuchowskiego jest asamblażem materialnych śladów jego obozowej przeszłości i powojennych upamiętnień wkomponowanych w roślinne otoczenie lasu.

To właśnie związek między Zagładą, środowiskowym kontekstem jej przebiegu oraz sposobami kuratorowania roślinności w ramach upamiętniania zbrodni ludobójstwa stały się kluczowymi problemami obserwacji antropologicznych na terenach Obozu Leśnego. Pytania badawcze stawiane w trakcie prac terenowych koncentrowały się wokół takich zagadnień jak: wpływ procedur Zagłady na lokalny ekosystem, proces zmiany statusu Lasu Rzuchowskiego jako nie-miejsca pamięci, interferencja sposobów pamiętania i upamiętniania w perspektywie oddolnej, a także instytucjonalne sposoby aranżowania i konserwowania Lasu Rzuchowskiego jako miejsca po ludobójstwie.