Sobibór

Las w Sobiborze, listopad 2019, fot. Aleksandra Janus

Obóz SS-Sonderkommando Sobibor funkcjonował od maja 1942 roku do października 1943 roku. Decyzja o jego budowie i lokalizacji zapadła prawdopodobnie latem 1941 roku, budowa rozpoczęła się wiosną 1942 roku, a teren przylegający od zachodu do linii kolejowej Chełm–Włodawa, o powierzchni ponad trzydziestu hektarów, ogrodzono w kwietniu 1942 roku. Obóz zlokalizowano na słabo zaludnionym terenie, na zachód od istniejącej wówczas stacji Sobibór, w odległości dwóch i pół kilometra od wsi Żłobek i czterech kilometrów od wsi Sobibór. To, co jeszcze do 2017 roku było otwartą polaną otoczoną lasem, w latach 1942–1943 stanowiło Obóz III, czyli epicentrum zagłady w SS-Sonderkommando Sobibor. To tam, w północno-zachodniej części całego kompleksu, znajdowały się masowe groby, krematoria i komory gazowe, w których zginęło blisko dwieście tysięcy ofiar, w większości żydowskich Polaków – przede wszystkim z dystryktu lubelskiego, a także Żydów z Niemiec, Austrii, Czechosłowacji, Francji, Holandii i okupowanych terenów ZSRR. SS-Sonderkommando Sobibor od zachodu i północy otoczony był pasem bagien. To naturalne otoczenie obozu wykorzystane jako przedłużenie sprawczości oprawców strzegło dostępu do ośrodka Zagłady, utrudniając również ewentualną ucieczkę.

W czasie prowadzonych w na terenie obozu badań archeologicznych znaleziono tam rozproszone popioły i fragmenty przepalonych kości w dwóch lokalizacjach w odległości około trzystu metrów na zachód od polany (zwanej „polaną masowych grobów”), co sprawiło, że rozszerzono badania archeologiczne o ten obszar, choć jest on usytuowany poza terenem należącym obecnie do Muzeum. Teren, w większości bagnisty, przynależy obecnie do Nadleśnictwa Sobibór, sprawującego opiekę nad obszarem graniczącym z muzeum. Zgodnie z rekomendacją Komisji Rabinicznej do spraw Cmentarzy obie lokalizacje zabezpieczone zostały ogrodzeniem, aby uniknąć ingerencji niektórych zwierząt i ludzi. Podczas wspólnej akcji Fundacji Zapomniane i The Matzevah Foundation w 2017 roku zostały one oznakowane także przy pomocy drewnianych macew – znaczników z tekstem: „Tu spoczywają błogosławionej pamięci Żydzi zamordowani w czasach Zagłady”.

Celem naszych badań była analiza krajobrazu i lokalnej kultury pamięci w otoczeniu dawnego obozu zagłady w szczególnym momencie przekształcania części jego terenu w miejsce pamięci. Analizowaliśmy relacje sąsiadujących ze sobą przestrzeni o odmiennym statusie (miejsca i nie-miejsca pamięci) i opracowaniu symbolicznym, a także o niejasnych granicach, oraz ich znaczenie dla historii i topografii samego obozu. Próbowaliśmy zinterpretować współczesny teren obozu i podobozia w kategoriach forensycznych jako miejsce/scenę zbrodni, w której odnaleźć można jej materialnych świadków.