Terka

Miejsce po spalonym domu w Terce, lipiec 2017, fot. Aleksandra Janus

Terka to wieś położona w powiecie leskim w województwie podkarpackim, nad rzeką Solinką. 8 lipca 1946 roku w Terce z rąk żołnierzy 36. Komendy Odcinka WOP zginęło około trzydziestu ukraińskich mieszkańców miejscowości – w odwecie za zamordowanych poprzedniego dnia przez OUN‑B Polaka i Ukraińca wyznania rzymskokatolickiego. Tego dnia spalonych zostało ponad dwadzieścia gospodarstw. Jakkolwiek mord z dnia 8 lipca niewątpliwie stanowi punkt kulminacyjny przemocy, w istocie jest on nierozerwalnie związany z poprzedzającymi go i następującymi po nim aktami agresji. Szacuje się, że w miesiącach letnich 1946 roku w efekcie konfliktu polsko-ukraińskiego zginęło 46 mieszkańców wioski. Miało to miejsce zaledwie rok po zakończeniu wojny oraz w okresie, gdy rozpoczynały się wysiedlenia lokalnej ludności.

Konflikt sięga swymi korzeniami okresu międzywojennego, kiedy na terenie Bieszczad toczyły się walki polsko-ukraińskie związane ze sporem o Galicję Wschodnią, a wśród lokalnej ludności zaczęły się nasilać nastroje nacjonalistyczne, i obejmuje też akty agresji z okresu wojny, zwłaszcza lat 1943–1944. Towarzyszyły mu napięcia społeczne, jednak poparcie dla poszczególnych stron nie zawsze wynikało wprost z sympatii ideologicznych lub określonej samoidentyfikacji. Chociaż nie sposób zupełnie oddzielić od siebie przemocy dokonywanej wobec polskich i ukraińskich mieszkańców wioski od wysiedleń ludności ukraińskiej, w lokalnej pamięci wysiedlone miejscowości nie wywołują tak silnej reakcji afektywnej jak wydarzenia nazwane „zbrodnią w Terce”.

W Terce badaliśmy współczesną, lokalną i ponadlokalną kulturę pamięci odnoszącą się do doświadczeń wojennej i powojennej przemocy w relacjach polsko-ukraińskich. Przedmiotem naszego zainteresowania była topografia wsi i jej okolic, analizowana w kategoriach forensycznych, jako sieć lokalizacji, spośród których zdecydowana większość ma charakter nie-miejsc pamięci. Interesowały nas zarówno współczesne, polskie i ukraińskie, dyskursy pamięci na temat wydarzeń lipca 1946, jak i lokalne praktyki związane z trudnym dziedzictwem tego doświadczenia, a także sposób traktowania miejsc przemocy oraz miejsc zawierających ślady obecności dawnych mieszkańców wsi i jej okolic. Kontekstem dla badań była działalność artystki Karoliny Grzywnowicz, która w pracy Chwasty oraz działaniu performatywnym Pustki dokumentowała zapisaną w krajobrazie i roślinności pamięć o okolicznych miejscowościach wysiedlonych w drugiej połowie lat 40. na skutek akcji „Wisła”.